Good Artists copy - Great Artist Steal

Ομιλία στο 3ο Ελληνικό Συνέδριο Γραφιστικής | Desicon05, Αθήνα, 14.05.2005
Διοργάνωση: Credis Visca

"Οι καλοί καλλιτέχνες αντιγράφουν.
Οι μεγάλοι καλλιτέχνες κλέβουν!"
Pablo Picasso

Η ίδια αυτή αμφιλεγόμενη φράση περιέχεται στη διδασκαλία σημαντικών δασκάλων των δημιουργικών επαγγελμάτων. Τι εννοούσε όμως ο Πικάσσο με τη φράση "οι καλοί καλλιτέχνες αντιγράφουν, οι μεγάλοι καλλιτέχνες κλέβουν";
Μήπως έστελνε κάποιους δημιουργούς να κλέψουν από κάποιους άλλους;
Ποιά ήταν αυτή η κλοπή και τι γινόταν και δεν συλλαμβάνονταν οι μεγάλοι καλλιτέχνες;

Αν κάνουμε μια αναζήτηση στο Google με τη φράση θα μας επιστρέψουν πάμπολες σελίδες με ερμηνείες της. Διάλλεξα να σας μεταφέρω εκείνη του Κάμερον Μολ, ενός επιτυχημένου σχεδιαστή ιστοσελίδων από τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Προσπαθώντας να ερμηνεύσει τον Πικάσσο, ο Κάμερον ξεκινάει από την παραδοχή πως για να γίνεις καλός δημιουργός πρέπει να αντιγράψεις αρχικά μια καλή και λειτουργική δουλειά.

"Ξαφνικά θα ανακαλύψεις πως υπάρχει μια θετική πλευρά στην αντιγραφή, η συμβατικότητα.
Κτίζοντας ένα web site πάνω στα ίδια θεμέλια με ένα άλλο, ειδικά σε ότι έχει να κάνει με τη σύνθεση και την αρχιτεκτονική των πληροφοριών, οδηγείς τελικά στη ανάπτυξη εξοικείωσης και διαίσθησης από τον τελικό χρήστη".
Δεν είναι τυχαίο πως κάθε δικτυακό κατάστημα στον κόσμο είναι βασισμένο στα ίδια θεμέλλια με εκείνα του Amazon. Φυσικά τόσο το Amazon όσο και άλλα καταστήματα άρχισαν να διαφοροποιούν το οικοδόμημά τους. Προχώρησαν ένα βήμα παρακάτω, μεταπήδησαν στο δεύτερο επίπεδο δημιουργίας. Και αυτό κατά τον Κάμερον είναι το να κλέβεις από τον εαυτό σου.

Στο στάδιο αυτό εξερευνάς στο αρχείο σου, εκείνο που έφτιαξες αποδομώντας και ανασυνθέτοντας επιτυχημένα παραδείγματα, στοιχεία που παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Παρατηρείς σχέδια που είχαν επιτυχία σε κάποιον πελάτη και τα προτείνεις σε κάποιον άλλο. Προσπαθείς να ολοκληρώσεις κάτι που κάποιος ή κι εσύ ακόμη αφήσατε ημιτελές.
Όταν εξαντλήσεις αυτό το στάδιο, είσαι έτοιμος να περάσεις στο τρίτο και τελευταίο. Εκείνο της κλοπής!
Μόνο που θα κλέψεις καλά όταν κλέψεις διακριτικά...

Και αν σας ρωτήσω να μου πείτε, ποιός είναι ο καλός κλέφτης, τι θα απαντήσετε;
Προφανώς, πως είναι εκείνος που δεν συλλαμβάνεται!
Όπως οι Beatles έφτιαχναν τα έργα τους with a little help από την κλασσική, την Jazz ή την blues παράδοση, έτσι και ο Μολ έχει ένα φίλο που τον βοηθά στα δικά του. Πρόκειται για τον επίσης σχεδιαστή Jesse Bennett.
Εκείνος αρέσκεται στο να υπογράφει τα email του με μια φράση ενός άλλου μεγάλου και "αυθεντικού", του Άλμπερτ Άινσταιν:
"Το μυστικό της δημιουργικότητας είναι να γνωρίζεις πως να κρύψεις τις πηγές σου", έλεγε ο κορυφαίος επιστήμονας.



Εικονογράφηση: Χάρης Τσέβης, περιοδικό RAM Ιανουάριος 2005.

Είναι σίγουρο πως ο απαίδευτος περί τα δημιουργικά πιστεύει πως χρειάζεται μεγάλη μαεστρία - για να μην πούμε πανουργία - για να κάνει κάτι τέτοιο.
Πράγματι ίσως και να ισχύει μια τέτοια άποψη.
Οι δημιουργικοί άνθρωποι όμως ξέρουν πως το ζήτημα είναι πολύ πιο απλό. Διότι ο πιο εύκολος τρόπος για να κρύψεις μια πηγή ενός καλλιτεχνήματος είναι να χρησιμοποιήσεις μια ήδη κρυμμένη.

Ας εξηγηθούμε όμως...
"Ο Πικάσσο δύσκολα θα εννοούσε πως οι μεγάλοι καλλιτέχνες κλέβουν δημοφιλή σχέδια που είναι γνωστά σε όλους", λέει ο Wes George, ένας ακόμη δικτυακός φίλος του Κάμερον Μολ, δημοσιογράφος του Mac Observer και σύμβουλος επενδύσεων.

"Εκείνο που εννοούσε ο Πικάσο ήταν πως οι μεγάλοι καλλιτέχνες ψάχνουν μέσα στον τεράστιο σωρό απορριμάτων, που χάθηκαν, ξεχάστηκαν, ξεπεράστηκαν ή παρακάμφθηκαν για να βρουν τα σπάνια διαμάντια.
Ας θυμηθούμε τη μαρτυρία του David Carson που ομολογούσε πως ανάμεσα στα σκουπίδια φωτογράφων και άλλων σχεδιαστών έβρισκε έτοιμο το υλικό για τις δικές του δημιουργίες.

"Ο Πικάσσο υπονοεί πως οι μεγάλοι καλλιτέχνες δεν συλλαμβάνονται να κλέβουν, επειδή ότι οικειοποιούνται το μετασχηματίζουν τόσο λεπτομερώς σε κάτι δικό τους, που όλοι φτάνουν να πιστεύουν πως η μεγάλη ιδέα ήταν δική τους από την αρχή".

Έχω κι εγώ μερικούς φίλους που με βοηθούν στο να γράφω ή να σχεδιάζω.
Ο πρώτος είναι σχεδιαστής γραμματοσειρών.
Μιλώντας στο 1ο Διεθνές Συνέδριο Τυπογραφίας και Οπτικής Επικοινωνίας στη Θεσσαλονίκη πριν τρία χρόνια, ο Πάνος Βασιλείου ανέπτυξε στους συνέδρους την άποψή του για τα στάδια της δημιουργικής παραγωγής τυπογραφικών στοιχείων. Κατά το Πάνο και κυρίως κατά τις πηγές του αυτά τα στάδια είναι ο Μιμητισμός,
η Δημιουργική Σύνθεση και μόνο στο τέλος, ίσως και η Πρωτοτυπία.

"Πρόκειται για ένα μοντέλο που εμπεριέχει πολλές φορές στα πρώτα στάδια το στοιχείο της αντιγραφής, το οποίο, συνειδητά ή ασυνείδητα, δεν έχουν αποφύγει ούτε οι μεγαλύτερες εταιρίες, ούτε οι μεγαλύτεροι σχεδιαστές στα πρώτα τους βήματα. Για παράδειγμα, ο Bodoni έχει συχνά κατηγορηθεί ότι “δανείστηκε” στοιχεία από τον Fournier, τον Baskerville και κυρίως τον Didot".
Μιλώντας δε σε νέους δημιουργούς που τρέφουν συχνά αυταπάτες για παρθενογεννέσεις ο Βασιλείου ξεκαθάρισε πως "το μοντέλο αυτό δεν θα πρέπει να μας ανησυχεί αν το δούμε στα ευρύτερα πλαίσια μιας εξέλιξης παρά μιας στασιμότητας. Μιας εξέλιξης που έχει σαν σκοπό να προσεγγίσει την πρωτοτυπία".

Και άν ο φίλος μου περιγράφει με ευθύτητα και ειλικρίνεια τη διαδικασία ενηλικίωσης ενός καλλιτέχνη, έρχεται ένας άλλος δικτυακός φίλος και μια κουβέντα μέσω email να μου εξηγήσει όλα τα επίπεδα της δημιουργίας.
Ταυτόχρονα να εξηγήσει τους κρυφούς φόβους και τα συμπλέγματα ενός δημιουργού που προσεγγίζει το έργο ενός άλλου.
Ο φίλος μου λέγεται xkont@mac.com, κατά κόσμο Χαράλαμπος Κοντοπανάγος. Πρόκειται για ένα δημοσιογράφο, μουσικό, διπλωματούχο κοινωνιολόγο, υποψήφιο διδάκτορα Κοινωνικολογίας της Μουσικής και πολλά ακόμη. Γνωριστήκαμε σε κάποιο δημιουργικό φόρουμ και ανταλλάξαμε email για το θέμα της πατρότητας του καλλιτεχνικού έργου. Οι μουσικές του μελέτες μου φαίνονταν χρήσιμες και ομολογώ πως ήθελα να ψάξω στο "κάδο απορριμάτων" του.

Κάποια στιγμή του έγραφα για την ηθική της απόδοσης credit σε ένα έργο που έφτιαξες χρησιμοποιώντας sample από κάποιο άλλο. Σας παραθέτω το απόσπασμα του μηνύματός του ακριβώς όπως το διάβασα, πιστεύοντας πως δεν χρειάζεται να το φιλτράρω ή να το παραλλάξω. Ταιριάζει αρμονικά στο κείμενό μου:

On 07 Dec 2004, at 13:52 , xkont wrote:

"Συμφωνώ 100%. Ρωτάω όμως... το συλλογικό συνειδητό (ή και ασυνείδητο) που αποτελεί μια κοινή αισθητική βάση μέσα στους αιώνες για κάθε πολιτιστική ομάδα και διαμορφώνεται από μικρά μικρά κομμάτια που "δεν πετιούνται" αλλά παραμένουν και επανέρχονται για να δημιουργήσουν το "στυλ", τον "τρόπο", τον "δρόμο", την "παράδοση"... και η χρήση αυτών των στοιχείων (χωρίς να το προσέχει κανείς) ποιανού δημιουργού μπορεί να είναι;
Θα σου πω ένα μουσικό παράδειγμα (επειδή η μουσική είναι η συνάντηση της αισθητικής με τα μαθηματικά - όπως και η Αρχιτεκτονική):
Πέρα από μελλωδίες (πτώσεις, διαιρέσεις, λύσεις διαστημάτων, αρμονία κλπ - που είναι ΚΑΙ εμπειρικά στο αφτί αλλά και μαθηματικά αποδεδειγμένα το πως πρέπει να κινούνται) θα σε ρωτήσω...
Ο ρυθμός του Καλαματιανού, ή του Τσάμικου, ή του Μπάλου... ποιανού μπορεί να είναι; Ποιά και πόσο σημαντική μπορεί να είναι η μετατόπιση ενός ογδόου σε ένα ρυθμό; ένα τίποτα αλλά μπορεί και τα πάντα...
Και επειδή μου'ρθε τώρα, τελείως μεταξύ μας και φιλικά, θα σου πω ένα προσωπικό βίωμα: (ΣΣ: Μην ανησυχείτε. Για αυτό πήρα άδεια προ της δημοσίευσης)

Άκουγα 4-5 φορές την ημέρα το 3ο κοντσέρτο του Ραχμάνινωφ επειδή μου φαινόταν αρκετά περίπλοκο και ξεχνιόμουν ή αφαιρόμουν μέσα στο 40λεπτο. Το άκουγα συνέχεια με σκοπό να πιάσω την αίσθηση της γνώσης του πιανίστα για το πως είναι να είναι ΟΛΟ αυτό το πράγμα μέσα στο κεφάλι σου σαν ένα πράγμα, σαν μια ιστορία...
Άγουγα, άκουγα, άκουγα, καθε φορά και κάτι διαφορετικό, σιγά σιγά ένιωσα και βρίκα όλες τις συνδέσεις των 2 μερών που στην αρχή μου φαίνονταν λίγο ασύνδετα.... όλες τις μυστικές ιστορίες που κρύβει, την ειρωνία, το σαρκασμό, το πάθος, το ψέμμα.. έβρισκα συνέχεια.... συνολικά πρέπει να το άκουσα 200 με 250 φορές μέσα σε ένα 2μηνο... (χωρίς να μου έχει γίνει μανία, απλά από τρομερό ενδιαφέρον αφού συνέχιζα να βρίσκω πράγματα)...

Μάλιστα, όπως και στον έρωτα, στο τέλος και όταν η ακρόαση ήταν μια ολοκληρωμένη εμπειρία ζήλευα που δεν είχα την πρώτη αίσθηση όταν πρωτοάκουγα τα μεθυσμένα παραπατήματα, τις (τότε) ανεξήγητες εκρήξεις...
anyway στο θέμα μας
Ένα βράδυ λοιπόν, εκεί που κοιμάμαι σκέφτομαι: "Το θέμα δεν είναι του Ραχμάνινωφ... είναι τόσο δυνατά κολλημένες οι νότες μεταξύ τους, τόσο χαλαρές αλλά ακλόνητες από επιρεασμό... δεν μπορεί... πρέπει να είναι διασκευή από παραδοσιακό Ρωσσικό τραγούδι"

Ξυπνάω το πρωί και θυμάμαι αυτή τη σκέψη... και σκέφτομαι "Dude, είσαι πολύ κομπλεξικός που σκέφτηκες τέτοιο πράγμα στον ύπνο σου... Δηλαδή, δεν μπορείς να δεχτείς ότι μπορεί ένας άνθρωπος να φτιάξει μια τέτοια μελωδία;

Φτού σου κομπλεξικέ!

Επειδή ξέρεις ότι δεν θα κολλήσεις ούτε 3 νότες με τόση δύναμη μεταξύ τους δεν μπορείς να πιστέψεις ότι μπορεί κάποιος να έχει τέτοιο ταλέντο" (Εννοείται ότι η ενορχήστρωση μετά είναι η μαγεία του Ραχμάνινωφ που φαίνεται σε ό,τι έχει κάνει ασχέτως του μουσικού θέματος).

Anyway, είπα να διαβάσω και την βιογραφία του person για να δω από που προέρχεται αυτή η μανιακή εσωτερική πίεση η οποία και με άγγιζε τόσο αλλά και εξέφραζε οσο κανένας άλλος (παρένθεση, λάτρευα από πιτσιρικάς τον Σούμαν και τον Τσαϊκόφσκι)...
Διαβάζω λοιπόν, τα προσωπικά δράματα του τύπου... κομπλάρω 1ον όταν έχει δηλώσει ότι θεωρεί πνευματικούς του πατέρες τον Σούμαν και τον Τσαϊκόφσκι... και παθαίνω 2η κόμπλα όταν διαβάζω ότι συμμετείχε σε ομάδα για την διασκευή παραδοσιακών Ρωσσικών τραγουδιών με αποκορύφωμα το 3ο κοντσέρτο για πιάνο...!

Έβγαλα 2 συμπεράσματα:
1 - Το ανθρώπινο από το πανανθρώπινο μπορείς να το ξεχωρίσεις... οι γεννεές ανθρώπων που έχουν επηρεάσει τις νότες για να κάτσουν εκεί που κάθονται ακούνητες σε ένα παραδοσιακό κομμάτι δεν μπορούν ούτε να μιμιθούν από έναν έστω υπερ-ταλαντούχο άνθρωπο. Το άτομο και το σύμπαν του φαίνεται. Μέσα σε αυτό μπαίνεις και εντάσεσαι... Το παραδοσιακό και πανανθρώπινο σε κατέχει apriori.
2 - Υπάρχουν αλυσίδες ανθρώπων που βιώνουν σε κοινό συναισθηματικό και πνευματικό κόσμο και αντιμετωπίζουν τα ίδια θεμελιώδη ζητήματα της ύπαρξής τους σε κάθε εποχή... άλλοι πιο επιτυχημένα, άλλοι λιγότερο... και κάποια στιγμή, απ' όπου και να συναντήσεις αυτό το δρόμο μέσα στον οποίο είσαι και εσύ κολλάς... Ακόμα και χωρίς να ξέρεις γιατί... (πχ ήμουνα 15 χρόνών και λάτρευα το "All by myself", για τη μελωδία... στα 28 μου ανακάλυψα ότι είναι διασκευή του 2ου μέρους του 2ου κοντσέρτου για πιάνο του Ραχμάνινοφ... αυτούσια η μελωδία...). Τέτοιες αλυσίδες υπάρχουν (υποθέτω) πολλές και δεν είναι μόνο μουσικές... άρχισα να βλέπω πως ο Γκαουντί και ο Νταλί είναι στην ίδια αλυσίδα.... ο Ίταλο Καλβίνο 100% σε όλες τις πλευρές...ακόμα και οι Μonty Python's είναι μία από τις εκδοχές αυτής της αλυσίδας... Ακόμα, ακόμα, βλέπεις και αυτούς που από αυτή την αλυσίδα έκαναν ένα βήμα (ή πολλά, όπως ο Ντεπυσύ) πιο κει ή ο Γκέρσουιν πιο πέρα και δημιούργησαν μια νέα σειρά... όπως ακριβώς σε οικογενειακά δέντρα που μετά από 500 χρόνια μπορεί κάποιος να σου φαίνεται φτυστός με τον προπροπροπαπού του και κάποιος άσχετος... όσο ασχετος και να φαίνεται όμως στα γενικά του χαρακτηριστικά αν τον ψάξεις θα βρεις ελιές σε συγκεκριμένα σημεία, συνήθειες στον ύπνο και άλλα μικρά....
Γιατί στα είπα όλα αυτά; Σαφώς όχι για να δικαιολογήσω την κλοπή στην οποία μάλιστα είμαι πολύ ευαίσθητος, αλλά μάλλον φαίνεται η διαφορά της κλοπής από τη συγγένεια... και όχι μέσα από νόμους. Εύχομαι να μην σε κούρασα με την πολυλογία μου.

Ελπίζω κι εγώ να μην σας κούρασα με τη δική μου πολυλογία.
Ευχαριστώ πολύ!

Xάρης Τσέβης